Ndërsa Amantia shtrihej përgjatë kreshtës shkëmbore dhe tarracave përreth tij në formën e një trapezi të zgjatur në drejtimin lindje-perëndim. Qyteti rrethohej me mure që kishin një gjatësi prej 2100 m, ku përgjatë sipërfaqes prej 15 ha të tij dhe territorit përreth, janë gjetur një sërë rrënojash të monumenteve të dikurshme. Të tilla janë një akropol që dominon vendin, një stadium monumental, një teatër i hamendësuar, si dhe tempulli, nekropoli apo varret e shumta monumentale, të cailat të grishin për ti vizituar (2).

Ndërkohë zvillimin më të madh ky qytet e arriti gjatë shek. III-II pk duke u shdërruar në një prej qëndrave më të rëndësishme të Ilirisë së Jugut. Pavarësisht përfshirjes në shtetin e Epirit, lidhjet më të mëdha, Amantia, do ti kishte me Bylisin, qytetet e bregdetit dhe Apoloninë. Po kështu gjatë territorit të saj kryqëzoheshin edhe një rrjet i dendur rrugësh që e lidhnin atë me qytetet në fjalë dhe ato të Epirit. Por gjatë periudhës romake duke nisur që prej shek. I pk, Amantia, do ta humbiste rëndësinë e saj ekonomike duke u përmendur shumë pak në burimet e shkruara (3). Atë e ndeshim më pas vetëm në shek. VI, si një prej kështjellave që rindërtoi Justiniani në provincën e Epirit të Ri4. Ndërsa njoftimin e fundit për Amantian e ndeshim te shënimet e perandorit bizantin Kostandin Porfirogjenetit. Në shek. IX, në veprën e tij ‘’Mbi Themat’’, Amantia, del si një ndër qytetet kryesore të Themës së Durrësit (5). Më pas historia hesht ndërkohë që gjurmë të krishtërimit e bëjnë qytetin të dalë përsëri në analet historike.

Kështu në shek. IV, ajo, figuron si një qëndër e rëndësishme peshkopale. Bëhët fjalë për vitin 334, ku burimet përmendin peshkopin Eulalis, i cili merr pjesë në Sinodin e Sardikës në territorin e Bullgarisë së sotme (6). Më pas dokumentet e historisë së krishtërimit heshtin për Amantian, ndërkohë që janë të shumta dëshmitë për Aulonën. Si një qëndër fqinje të krishtërimit të hershëm ajo njihet për një sërë përfaqësuesish të klerit të lartë, protagonistë të zhvillimeve të kohës.

Kështu në vitin 458 burimet përmendin peshkopin Nazarius në letrën e perandorit Leon. Ndërsa në vitin 519 një peshkop tjetër i Vlorës pret të dërguarin e papës Hormisdas. Kurse njoftimi i tretë vjen në vitin 553, ku peshkopi Soterus merr pjesë në Sinodin Ekumenik të Kostandinopojës në vitin 553 (7). Gjithsesi të tjera dëshmi rreth krishtërimit dhe zhvillimeve të tij në Amantia na vijnë nga arkeologjia. Nga sondazhet arkeologjike të kryera në vitin 1950 në vendin e quajtur ‘’Lëmi i Peçit’’, u gjetën rrënojat e një tempulli antik të shek. III-II pk dhe të një kishe, përmasat fillestare të së cilës llogariteshin në 14 x 15 m.

Më tej, gërmimeve e mëvonshme nxorën në dritë faktet se kishim të bënim me një Bazilikë trenefëshe të ndërtuar në shek. V-VI pas Kr. Me një madhësi mesatare, faltorja e antikitetit të vonë përbëhej nga naosi, altari, narteksi dhe dy ambiente ndihmëse (9). Naosi ndahej nga altari me një ikonostas të përbërë prej pllakash guri, ndërsa në nefin qëndror ruhej bazamenti i amvonit dhe dyshemeja e shtruar me pllaka guri gëlqeror. Të tria nefet ndaheshin midis tyre nga dy kolona me harkada, ku nefi qëndror ishtë më i gjerë se dy nefet anësorë.

Bazilika ishte e ndërtuar me materiale të marra prej tempullit antik, prej të cilave ruheshin gjurmët e llaçit të dikurshëm, bazamentet e kolonave, si dhe një pjesë e pllakave të dyshemesë. Godina mbulohej me kapriata druri ndërsa hapësirat e nefeve anësorë dhe narteksit ishin përdorur si vende varrimi (10). Të tilla ishin tre varret e gjetura në nevin verior, një varr në nefin jugor dhe katër në tjerë përgjatë hapësirës së narteksit (11). Por mungesa e dokumentacionit dhe dëshmive të tjera arkeologjike nuk krijojnë mundësinë e ndërtimit të historikut të kësaj bazilike si dhe të peshkopatës së Amantias. Gjithsesi së fundmi është shprehur mendimi se kjo peshkopatë do të zhvendosej më vonë drejt Akrokerauneve dhe më pas drejt Neaniskës, proçes që ndodhi me Aulonën drejt Kaninës, apo Bylisit drejt Gllavinicës (12). Gjithsesi të gjitha këto mendime janë në kuadrin e hipotezave sepse gjithçka mbetet e hapur. Do të jenë studimet dhe kërkimet e ardhshme që do të ‘’thonë fjalën’’ e tyre.

…………………

1-Skënder Anamali, Amantia, Iliria, 2, Tiranë 1972, f. 61-133

2-S. Anamali, Amantia, Fjalori Enciklopedik Shqiptar, Tiranë 1985, f. 22

3-Skënder Anamali, Amantia, Iliria, 2, Tiranë 1972, f. 61-133

4-Procopi Caesariensis, De aedifices, 42, 3

5-Costantini Porphyrogeneti, De Thematibus Occidentis, Lib. II, f. 21

6-L. De Thalloczy-C. Jirecek-E. De. Sufflay, Acta et Diplomata res Albaniae Meidae Aetatis Illustrantia. Collegerunt et digesserunt, 1, Vindobonae 1913, 1

7-Po aty, f. 23, 29, 35

8-Skënder Anamali, Amantia, Iliria, 2, Tiranë 1972, f. 80-81

9-Aleksandër Meksi, Një bazilikë paleokristiane në Amantia, Monumentet e kulturës në Shqipëri, Tiranë 1975, 2, f. 47-50

10-A. Meksi, Arkitektura paleokristiane në Shqipëri, Monumentet, 2, Tiranë 1985, f. 17; A. Meksi, Arkitektura mesjetare në Shqipëri, Tiranë 1983, f. 18-19

11-Aleksandër Meksi, Një bazilikë paleokristiane në Amantie, Monumentet e kulturës në Shqipëri, 2, Tiranë 1976, f. 47-50

12-Suela Xhyheri, Koridori Vlorë-Prespë 1831-1385, Tezë doktorature, Tiranë 2016, f. 147